Nhà khoa học sử dụng truyện tranh kể chuyện để truyền đạt nghiên cứu

Khi viết luận án tiến sĩ, Veronica Berns nhận ra nhiều người mà cô muốn chia sẻ nghiên cứu không thể hiểu được nội dung chuyên sâu. Luận án của cô tập trung vào cách các vật liệu rắn đóng gói ở cấp nguyên tử, một hiện tượng khó dự đoán. Những luận án như vậy thường không mời gọi và tạo rào cản cho người không chuyên. “Dù khoa học chính xác, chúng không truyền được sự hứng khởi khám phá,” Berns chia sẻ. Vì thế, cô tạo ra một cuốn comic, Atomic Size Matters.

Ban đầu, cô dự định năm trang trong một tuần nhưng kết quả là 55 trang trong tám tháng. Mọi nỗ lực đều xứng đáng khi cô nhận được khích lệ từ người thân và tự xuất bản Atomic Size Matters. Sản phẩm đến tay cựu sinh viên ôn lại kiến thức, phụ huynh hiểu bài của con, giáo viên đặt sách cho lớp học. Berns thấy khi chứng kiến công việc của mình giúp mọi người kết nối qua khoa học và hình vẽ ngộ nghĩnh, cô rất xúc động. Phản hồi đó càng củng cố niềm tin: “Khởi tạo cuộc trò chuyện về khoa học không cần gì đắt tiền, chỉ cần đam mê và kiên nhẫn kể chuyện dễ hiểu.”

Cũng như bạn không cần là Picasso để vẽ, bạn không phải hoàn hảo để làm khoa học.

Ý tưởng này nằm trong phương pháp giảng dạy của Berns. Hiện cô là phó giáo sư ngành hóa học tại Đại học Northwestern (Mỹ), dùng comic để “mang niềm vui vào môn học có thể khiến người ta e ngại”. Nhiều sinh viên lớp truyền thông khoa học chưa quen bài báo chuyên ngành. Để giúp họ, cô chia nhỏ bài báo thành các phần và cho phép sinh viên tái hiện theo bất kỳ định dạng nào họ thích, từ truyện tranh đến podcast.

Comic cũng xuất hiện trong lớp hóa thường xuyên, khi cô vẽ sơ đồ minh họa để bổ trợ slide. Dù tự nhận không phải nghệ sĩ giỏi nhưng cô dùng điều đó làm ví dụ: bạn không cần là Picasso để vẽ, cũng không cần hoàn hảo để làm khoa học.

Cầu nối thế giới

Yann Brouillette, giáo sư hóa học tại Dawson College (Montreal, Canada), có alter ego: Comic Book Chemist. Ông dạy một khóa dùng truyện tranh giải thích khái niệm hóa học cho sinh viên không chuyên. Bằng cách phân tích khoa học đằng sau đặc tính như da xanh của Nightcrawler và Mystique trong X-Men, ông thu hẹp khoảng cách giữa hư cấu và thực tế.

Thực tế, da xanh là tác dụng phụ của việc tiêu thụ bạc (argyria), dù không phải lý do của nhân vật. Trước khi penicillin sản xuất đại trà, bác sĩ kê bạc – thường lơ lửng trong dung dịch – làm kháng sinh dựa trên tính diệt khuẩn của nguyên tố. Sau đó công nghệ bị cấm vì tác dụng phụ.

Ví dụ như vậy giúp dạy hóa hiệu quả, cả sinh viên và Brouillette đều hào hứng với khoảnh khắc “đôi mắt nghi ngờ trở nên hiểu biết”. Ông nhận thấy tác động khi hai sinh viên khóa truyện tranh chuyển sang lớp hóa của ông.

Mang truyện tranh vào đời sống

Nhiều người ngại làm truyện tranh vì nghĩ mình vẽ kém. Đây là lúc cần họa sĩ như Edward Ross hỗ trợ.

Ross, nghệ sĩ và tác giả comic tại Edinburgh (Anh), từng có thầy khoa học tuyệt vời ở trường cấp hai – những người cô đọng khái niệm phức tạp để học sinh hiểu. Giờ đây anh áp dụng điều đó khi làm comic.

Đã 270 năm kể từ cuốn comic đầu tiên, Master Flashgold’s Splendiferous Dream của Koikawa Harumachi, nhưng phương pháp làm truyện hầu như không đổi: viết kịch bản, phác thảo, tô màu. Comic khoa học thêm bước đảm bảo tính chính xác, truyền tải đúng khoa học.

Source: © Edward Ross

Một nguyên tắc cơ bản là “thảo luận kỹ với nhà khoa học” để xác định thông điệp chính cho độc giả, Ross nói. Quan điểm này được chia sẻ bởi Saad Bhamla, phó giáo sư tại Georgia Tech (Mỹ), khi ông cho rằng “chắt lọc tinh túy của bài báo” là bước quan trọng để làm comic khoa học.

Mối quan hệ giữa nhà khoa học và họa sĩ có thể phát triển tự nhiên hoặc đã có trước. Trường hợp của Ross và cộng tác viên Jamie Hall là bạn từ cấp hai. Hall khi đó nghiên cứu vi sinh và kí sinh, nhờ quỹ công tác cộng đồng của trường đại học để làm comic về các loài ký sinh. Chỉ sau vài tuần, họ tạo ra Parasites!. Ross nhớ lại thách thức cân bằng độ chính xác và dễ hiểu: ký sinh trypanosome phát triển trong cơ thể, thay áo giáp để né hệ miễn dịch, rồi tăng sinh. Để minh họa, Ross dùng phép ẩn dụ thay đồ hóa trang.

Hãy lấy cảm hứng từ chính bạn – khuyết điểm, trải nghiệm, và những điều quen thuộc.

Với Berns, việc làm truyện tranh cũng giúp cải thiện tính dễ đọc luận án. Cô nhận ra đôi khi cần giới thiệu khái niệm trước đó vài trang để người đọc hiểu comic. Việc chuyển đổi giữa dàn ý thesis và comic cho cô thấy điểm chung, đến mức khi thay đổi thứ tự trang tranh, cô cũng sắp xếp lại luận án. “Nếu chỉ tập trung một bên, tôi đã bỏ sót nhiều điều; hai bên nuôi dưỡng lẫn nhau,” cô nói.

Cô còn mời đồng nghiệp trong nhóm nghiên cứu đóng góp ý tưởng để đảm bảo comic “phù hợp với thực tế khoa học”, và nhờ người ngoài đọc thử để kiểm tra tính dễ hiểu. Trong giảng dạy, cô áp dụng bài học đó: phân biệt rõ kiến thức chuyên gia và kiến thức phổ thông, thay vì ngộ nhận điều gì cũng rõ ràng.

Mở rộng tiếp cận và phá bỏ rào cản

Câu chuyện comic khoa học của Bhamla bắt đầu từ một đề xuất xin tài trợ. Khi đọc câu hỏi “Bạn sẽ dùng khoản tài trợ để tương tác với công chúng ra sao?”, ông nghĩ: “Ai đọc bài báo? 10.000 bài được xuất bản nhưng chẳng đứa trẻ nào lên science.org tải về”. Thay vì tạo thêm rào cản với paywall, ông đề xuất làm truyện tranh và nhận được tài trợ. Cùng nhóm họa sĩ, ông thực hiện The Curious Zoo of Extraordinary Organisms, sau đó dịch sang Kannada, Telugu, tiếng Trung, Tamil… để mọi người có thể chia sẻ với gia đình và lan tỏa niềm say mê khoa học.

Truyện tranh không chỉ giải thích khái niệm trừu tượng, mà còn minh họa giá trị nghiên cứu cơ bản không gắn ứng dụng ngay. Berns, người miêu tả công trình tiến sĩ là “cơ bản và học thuật”, nhấn mạnh câu chuyện khoa học ứng dụng thường được chia sẻ nhất. Trong khi đó, “còn không gian để nói về nghiên cứu cơ bản, hình thành hiểu biết thế giới – một ngày nào đó lý thuyết trong sách có thể góp phần thiết kế tàu vũ trụ, nhưng nếu không ủng hộ nghiên cứu cơ bản, tương lai đó sẽ không đến.”

Giống như bữa ăn, bạn cần bánh mì, khoai chiên, tương và một lon nước ngọt.
— Saad Bhamla

Nhiều người nhầm comic dành cho trẻ em. Ross kể ở hội chợ khoa học, anh phát comic cho người lớn và họ chuyển cho trẻ, cho rằng đối tượng chính là thiếu nhi. Mọi người vì thế không công nhận truyện tranh khoa học.

Brouillette gặp tình huống tương tự khi xuất bản bài đầu tiên liên kết siêu anh hùng và khoa học: “chứa hóa học của Captain America, Iron Man, Thor, Hulk, Ant Man, Ultron” nhưng bị từ chối khắp nơi. Một số phản biện cho là dành cho trẻ em, người khác nói “không ai biết Iron Man” dù nhân vật rất nổi tiếng.

Dùng truyện tranh để thu hút công chúng với khoa học, hóa học bổ trợ cho các hình thức truyền thông khác như bài báo chuyên ngành, podcast, video, hội thảo và talkshow. Bhamla cho rằng để tiếp cận đa dạng khán giả, cần kết hợp tất cả phương pháp: “Như một bữa ăn, bạn cần đủ món.”

Mẹo để làm truyện tranh khoa học

Việc ngồi xuống vẽ comic có thể là thách thức, nhưng cộng đồng khuyên hãy bắt đầu ngay. Khi khởi tạo, nên nghiên cứu những tác phẩm đã có để tránh lặp ý. Brouillette gợi ý khi xây dựng nhân vật, hãy lấy cảm hứng từ chính bạn – khuyết điểm, trải nghiệm, nét quen thuộc. “Ví dụ hoàn hảo thì ok, nhưng không cần quá nhiều,” ông nói.

Khi đánh giá thành công của comic, Bhamla nhấn mạnh không nên chỉ nhìn kết quả định lượng như số bán hay lượt đọc. Thay vào đó, chú trọng tác động định tính, ví dụ cảm xúc hoặc ấn tượng cá nhân. “Đôi khi chỉ cảm thấy có một nhà khoa học rất quan tâm đến con người, đến niềm vui khám phá và dành tâm huyết cho một cuốn comic cũng đủ cho thấy còn những con người khác quan tâm,” ông chia sẻ.

Đánh giá cho thị trường Việt Nam

Đối với độc giả Việt Nam, truyện tranh khoa học đang ngày càng được đón nhận qua các dự án giáo dục và tạp chí khoa học trong nước. Việc minh họa khái niệm phức tạp giúp học sinh, sinh viên dễ tiếp thu và tạo hứng thú cho người đọc, đặc biệt trong bối cảnh thiếu tài liệu trực quan chuyên sâu.