Tại sao trực giác, tưởng tượng và cảm xúc chúng ta vượt trội hơn AI

Angus Fletcher là một tác giả bán chạy, được đào tạo cả về khoa học thần kinh và văn học. Ông lập luận rằng chúng ta cần ngừng xem não bộ như một chiếc máy tính.

AI có thể phát hiện quy luật. Chỉ con người mới dệt nên ý nghĩa, tạo ra những khoảnh khắc ngẫu nhiên đầy ý nghĩa, và trở nên khôn ngoan hơn thông qua câu chuyện.

Mỗi khi máy tính gặp bất ngờ, nó nhồi dữ liệu mới vào thuật toán và làm mượt kết quả. Khi con người gặp bất ngờ, chúng ta nhận ra mình vừa bước vào giữa một câu chuyện. Chúng ta quay ngược để tưởng tượng điểm khởi đầu, hình thành giả thuyết. Đó là tưởng tượng. Đó là cách Van Gogh vẽ thế giới theo cách chưa ai từng thấy. Đó là cách Steve Jobs chăm chút phông chữ và cảm giác của nhôm. Đó là cách Abraham Lincoln trích dẫn Shakespeare giữa thời chiến.

Kể chuyện là khác biệt then chốt

Kể chuyện là điều máy tính không làm được. Cũng bởi vậy khái niệm “ngẫu nhiên” mới khác. Máy tính xáo trộn và ghép ngẫu nhiên như AI; ngẫu nhiên trong đời sống gắn với một mạch chuyện lớn hơn: gặp người đúng lúc, nghe bài hát thay đổi đời. Máy tính gọi đó là tạp âm; con người cảm nhận ý nghĩa.

Trong các tổ chức, sự sáng tạo thường đến từ đâu? Rất hiếm khi từ lãnh đạo cấp cao. Trong Quân đội Mỹ, động lực khởi nguồn từ một thiếu tá y tá, Angela Samosorn, với báo cáo phê bình: Quân đội tự nhận huấn luyện lãnh đạo sáng tạo nhưng thực tế không làm được. Đó là khe hở để kể chuyện và trực giác nhập cuộc.

Năm 1943, Quân đội phát hiện phi công linh hoạt tưởng tượng vượt trội hơn kẻ tuân thủ cứng nhắc. Họ mời J.P. Guilford nghiên cứu sáng tạo, định nghĩa hai giai đoạn tư duy phân kỳ và hội tụ. Mô hình đó lan rộng tới trường học, doanh nghiệp và chính cả AI ngày nay.

Những năm 2020, Quân đội gọi Angus Fletcher để báo: “Chúng tôi dạy năng lực phân kỳ/hội tụ càng nhiều, phi công càng kém sáng tạo.” Họ cùng phát triển phương pháp dựa trên câu chuyện, trực giác và hành động. Trong hai giờ huấn luyện, khả năng sáng tạo của sĩ quan các binh chủng đều tăng đáng kể.

Hệ thống chèn ép sự khác biệt

Hiệu quả ngắn hạn ưu tiên áp đặt hơn tưởng tượng: La Mã tổ chức đội hình tiêu diệt bộ tộc vội vàng, máy móc đánh bại thủ lĩnh. Cách mạng Công nghiệp và thời máy tính lặp lại kịch bản: chúng ta đo lường điều dễ nhất và trừng phạt dị biệt.

Giải pháp: nuôi dưỡng sự khác biệt. Mục đích của cuộc sống là phát triển, và phát triển dựa trên sự khác biệt. Học đường và công sở nên khuyến khích mỗi cá nhân kể câu chuyện bản thân, trân trọng sai lầm như mạch tạo nên sự trưởng thành.

Thể chất và cảm xúc

Não tiến hóa để tư duy bằng hành động, không phải tính toán. Vận động, làm nghề thủ công và nghệ thuật nuôi dưỡng trí tưởng tượng vận động. Trong phòng họp, thay vì trình bảng tính, hãy dùng mô hình sáp để truyền đạt ý tưởng, kết nối cảm xúc và kích thích câu hỏi.

Trực giác là khả năng nhận ra ngoại lệ. Trẻ nhỏ làm tốt điều này; người lớn mất dần khi bị huấn luyện gắn nhãn. Để lấy lại trực giác, hãy dành thời gian cho nghệ thuật, du lịch, thiên nhiên, và khuyến khích quan sát điều độc đáo trong mọi thứ.

Thời gian dài và cảm xúc

Thành công bền vững không tính bằng đời chúng ta hay con cái, mà bằng cháu chắt. Khi suy về tương lai xa, não tạo lo âu; khi nhớ quá khứ xa, não khơi gợi sợ hãi pha trộn kinh ngạc. Chúng ta cần kể câu chuyện dài hơn logic—đó là liều thuốc trước cơn sốt AI dữ liệu.

Thực hành học nghề và trưởng thành qua thời gian là cách duy nhất tải về khôn ngoan. Cảm xúc không phải yếu tố gây xao nhãng mà là thước đo mức độ quan trọng. Biết mình yêu gì, sợ gì và chịu được gì mới giúp ta trở nên khôn ngoan.

Cuối cùng, mỗi cá nhân phục hồi trí tuệ bản nguyên sẽ kéo hệ thống theo sau. Hãy tự hỏi mỗi ngày: hôm nay tôi giúp ai trưởng thành? Tôi có tôn vinh sự khác biệt không? Tôi có tạo ra điều gì bằng tay, chuyển động hay lời nói làm tôi ngạc nhiên không?