Nghiên cứu lần đầu xác định Yersinia pestis là nguyên nhân gây ra Đại dịch Justinian cách đây 1.500 năm, dựa trên ADN cổ từ khu mộ tập thể ở Jerash, Jordan. Kết quả cho thấy chủng vi khuẩn này lan truyền nhanh qua bọ chét ký sinh trên gặm nhấm, phù hợp với ghi chép lịch sử.
Điểm nổi bật:
- Phát hiện dấu vết Yersinia pestis trong mộ tập thể ở Jerash – lần đầu có bằng chứng sinh học về Đại dịch Justinian.
- Nghiên cứu sử dụng kỹ thuật DNA tiên tiến trên răng người cho thấy các chủng vi khuẩn gần như giống hệt.
- Yersinia pestis lây truyền qua bọ chét ký sinh trên gặm nhấm và có thể truyền trực tiếp ở dạng bệnh phổi.
- Đại dịch Justinian 1.500 năm trước ước tính cướp đi 15–100 triệu sinh mạng.
Các nhà khoa học xác nhận Yersinia pestis gây ra Đại dịch Justinian
Trong một đột phá phi thường, các nhà khoa học đã lần đầu truy xuất dấu tích vi khuẩn gây ra đại dịch đầu tiên được ghi chép trong lịch sử đến chính tâm dịch.
Đại dịch Justinian, tàn phá khu vực Địa Trung Hải phía đông cách đây 1.500 năm, đã được mô tả trong các văn bản lịch sử, nhưng cho đến nay, tác nhân gây bệnh vẫn là bí ẩn.
Các nhà nghiên cứu đã xác định được dấu vết của vi khuẩn Yersinia pestis trong một ngôi mộ tập thể nằm dưới tàn tích thành phố cổ Jerash ở Jordan, cung cấp bằng chứng sinh học trực tiếp đầu tiên về Cái chết Justinian.
Cách Yersinia pestis gây ra đại dịch
Đại dịch Justinian, khởi phát năm 541 SCN, đánh dấu đại dịch đầu tiên được ghi chép trong lịch sử. Lây lan khắp vùng Địa Trung Hải phía đông và Đế chế Byzantine, một số nhà sử học ước tính nó đã cướp đi sinh mạng từ 15 đến 100 triệu người trong hai thế kỷ tái bùng phát.
Bí ẩn về dịch bệnh giờ đã được giải mã: các nhà nghiên cứu tin rằng Yersinia pestis, cùng chủng vi khuẩn chịu trách nhiệm cho các đợt dịch sau, bao gồm Cái chết Đen năm 1346, chính là thủ phạm.
Vi khuẩn lây truyền chủ yếu qua bọ chét ký sinh trên các loài gặm nhấm, đặc biệt là chuột sống gần người, và cũng có thể truyền trực tiếp giữa người trong dạng bệnh phổi.
Giải mã bí ẩn 1.500 năm
Sử dụng các kỹ thuật DNA tiên tiến, nghiên cứu mới được dẫn dắt bởi nhóm liên ngành tại Đại học Nam Florida và Đại học Florida Atlantic đã phân tích tám chiếc răng người thu hồi từ các buồng chôn dưới đấu trường La Mã cổ ở Jerash.
Phân tích DNA cho thấy các nạn nhân mang các chủng Y. pestis gần như giống hệt nhau, xác nhận sự hiện diện của vi khuẩn trong Đế chế Byzantine từ năm 550 đến 660 SCN. Phát hiện này cho thấy một đợt bùng phát nhanh, gây tử vong hàng loạt, phù hợp với ghi chép lịch sử.
"Theo dấu vết tại site Jerash, chúng ta có cái nhìn hiếm hoi về cách các xã hội cổ đại ứng phó với thảm họa y tế công cộng," giáo sư Jiang nói.
"Jerash từng là một trung tâm thương mại quan trọng của Đế chế La Mã phía Đông với kiến trúc tráng lệ. Việc một nơi từng phục vụ giải trí và tự hào cộng đồng trở thành nghĩa trang tập thể trong cơn khủng hoảng cho thấy các thành phố dễ dàng bị quá tải."
Một nghiên cứu liên quan khác cho thấy Y. pestis đã lưu hành trong quần thể người hàng thiên niên kỷ trước đại dịch Justinian. Nghiên cứu này cũng gợi ý rằng các đợt dịch sau – bao gồm cả Cái chết Đen và các ca rải rác ngày nay – không xuất phát từ một nguồn duy nhất mà độc lập bùng phát từ các ổ chứa động vật.
"Chúng ta đã vật lộn với bệnh dịch hàng nghìn năm và đến nay vẫn còn người tử vong," Jiang nói. "Giống như COVID, nó tiếp tục tiến hóa và các biện pháp ngăn chặn rõ ràng không thể loại bỏ hoàn toàn. Chúng ta phải cảnh giác, vì mối đe dọa này sẽ không bao giờ biến mất."
Tác động đối với thị trường Việt Nam
Với việc xác nhận Yersinia pestis là nguyên nhân của Đại dịch Justinian, nghiên cứu này không chỉ mở ra góc nhìn mới về lịch sử dịch bệnh thế giới mà còn mang lại bài học quan trọng cho công tác phòng chống dịch tại Việt Nam. Việt Nam vốn có nhiều vùng nông thôn, miền núi nơi mật độ gặm nhấm cao, điều kiện vệ sinh môi trường còn nhiều thách thức. Việc hiểu rõ cơ chế lây truyền qua bọ chét và chuột gợi nhắc đến tầm quan trọng của việc kiểm soát vector và giám sát động vật trung gian truyền bệnh. Đồng thời, kỹ thuật phân tích DNA cổ đại còn chứng tỏ vai trò then chốt của công nghệ di truyền trong nghiên cứu dịch tễ học, góp phần xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và phương án ứng phó kịp thời trước các mầm bệnh mới. Bên cạnh đó, bài học về tính biến đổi liên tục của vi khuẩn cảnh báo giới y học Việt Nam cần tiếp tục đầu tư vào nghiên cứu khoa học và nâng cao năng lực xét nghiệm, sẵn sàng đối phó các tình huống y tế công cộng phức tạp trong tương lai.
